Gevraagd als toezichthouder: teamplayer die zich niet conformeert
Het gevaar van groupthink en de Abilene paradox
In een raad van toezicht (rvt), die net is gestart in de nieuwe samenstelling, ontstaat een flink meningsverschil. De meeste rvt-leden vinden het geen bezwaar dat de voorzitter af en toe informeel met de bestuursvoorzitter zaken bespreekt die niet direct met alle rvt-leden worden gedeeld. Het is akkoord dat de rvt-voorzitter zelf beoordeelt wanneer het belangrijk genoeg is om het met de gehéle raad te delen. Eén van de rvt-leden is het hier volstrekt niet mee eens. Hij vindt dat alles uit dit informele overleg direct aan de rvt moet worden teruggekoppeld. Het rvt-lid is niet van zijn standpunt af te brengen en dat geeft een ongemakkelijk gevoel. Een van de rvt-leden merkt op: “Verdeeldheid komt niet ten goede aan onze geloofwaardigheid”. Na veel discussie loopt het uiteindelijk met een sisser af, de ‘dissident’ legt hij zich neer bij de meerderheid en daarmee is de kou uit de lucht.
Dit voorbeeld laat een belangrijk dilemma zien: waar ligt de grens tussen ‘je rug recht houden’ en een ‘eigengereide koers’ varen? Er spelen verschillende zaken een rol.
Groupthink (de neiging om zich te richten naar de heersende groepscultuur en groepsmening) is een berucht fenomeen waardoor het kritische vermogen van een rvt beduidend kan afnemen. Dat kan in cruciale situaties het verschil maken tussen: we grijpen niet in of we grijpen wel in. De vele ontsporingen die de afgelopen jaren de publiciteit haalden, laten zien dat individuele toezichthouders vaak niet de moed hebben om de kat de bel aan te binden. In gevoelige kwesties (Is de bestuursbeloning te hoog of niet? … Kunnen we de verstrekte informatie vertrouwen? … Blijven we onze rvb-voorzitter steunen?) is de druk om zich te conformeren hoog. En dat gaat ten koste van kritisch toezicht. Scherpere wet- en regelgeving helpen niet in deze situaties. Persoonlijke eigenschappen en het krachtenveld in de raad zijn bepalend. Het uit de sociale psychologie bekende groupthink speelt een hoofdrol. Een verraderlijk mechanisme: dat rekrutering uit het old boys netwerk veel homogeniteit en dus ongewenste groupthink tot gevolg kan hebben is bekend, maar ook hechte relaties tussen rvt-leden of een té vertrouwde sfeer maakt het lastiger om af te wijken van de mainstream opvatting.
“Waar ligt de grens tussen je rug recht houden en een eigengereide koers varen?”
Naast groupthink is er een tweede oorzaak van ongezond conformisme. Dat is de Abilene paradox, genoemd naar een parabel die zich afspeelt in het stadje Abilene in de woestijn van Arizona, waar familieleden na afloop van een vermoeiende trip door de hitte ontdekken dat niemand eigenlijk zin had om de reis te ondernemen, maar iedereen dacht dat de anderen wél zin hadden. U kunt als rvt-lid onterecht het idee hebben dat u de enige bent die vindt dat de rvb-voorzitter zich wel erg veel op recepties extern manifesteert. U spreekt zich hierover niet uit, maar mogelijk vinden uw collega’s hetzelfde en legt uiteindelijk niemand het op tafel. Soms laten raadsleden delicate kwesties aan anderen of aan de voorzitter over om aan te kaarten. Dan kan het zijn dat men op elkaar zit te wachten en dat gevoelige kwesties niet besproken worden. En wie weet, blijkt er sprake van een Abilene paradox.
Het gaat uiteindelijk om het vermogen je rug recht te houden en de moed om de groepsdruk te weerstaan. Het vraagt zelfvertrouwen en niet bang zijn om ‘rare dingen’ te zeggen. Een ander voorbeeld uit de praktijk laat dit treffend zien: een nieuw rvt-lid kaart het idee aan om een beleid te ontwikkelen op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Dit voorstel leidt tot geringschattende blikken van de aanwezigen en de betrokkene moet vechten tegen het gevoel: word ik wel serieus genomen? Een jaar later viert hij een stille triomf als een goededoelenfonds in de steigers wordt zet omdat MVO intussen salonfähig is geworden.
De keerzijde van durven afwijken is natuurlijk solisme. Niemand zit te wachten op een egotripper die zich niets gelegen laat liggen aan de opvattingen van anderen of over te weinig sensitiviteit beschikt om in een collegiaal verband te opereren. Rvt-leden moeten als team kunnen samenwerken en daar hoort soms geven en nemen bij. Maar daar zitten grenzen aan. Teamplayers zijn welkom, maar pas op voor conformisten.